• Ελευθερίου Βενιζέλου 196Α Καλλιθέα Αττικής 17675
  • info@aftoveltiosi.gr

Το Στίγμα της Ψυχικής Ασθένειας

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για την Ψυχική Υγεία στις 10 Οκτωβρίου, θα ήταν ενδιαφέρον να αποσαφηνίσουμε την έννοια του όρου «ψυχική ασθένεια» προκειμένου να στεκόμαστε βοηθητικά, χωρίς φόβο και διάθεση στιγματισμού απέναντι σε εκείνους που «πάσχουν» ψυχικά.

Είναι αλήθεια πως για την ψυχική ασθένεια, δεν ισχύουν τα ίδια για κάθε επιστήμη, για κάθε χώρα, για κάθε χρονική περίοδο, για κάθε πολιτισμό ούτε καν για κάθε οικογένεια! Η σχετικότητα της έννοιας της ψυχικής ασθένειας, δεν πρέπει όμως να μας κάνει να πιστέψουμε πως δεν συλλαμβάνεται νοητικά ή ακόμα χειρότερα πως δεν υπάρχει αντικειμενικά.

Η έννοια της ψυχικής ασθένειας είναι κυρίαρχη στους κλάδους της Ψυχιατρικής, της Ψυχολογίας, της Κοινωνιολογίας, της Νομικής και άλλων επιστημών, και είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πώς ορίζεται. Και αυτό γιατί, το να γνωρίζουμε μας βοηθά να αποφύγουμε την περιθωριοποίηση των ψυχικά ασθενών και να αναζητούμε χωρίς ενδοιασμούς τη βοήθεια σε περιπτώσεις που αντιμετωπίζουμε τέτοια προβλήματα σε ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο.Υπάρχει βέβαια μια δυσκολία περιγραφής και ορισμού της ψυχικής ασθένειας ίσως επειδή οι λέξεις αδυνατούν να περιγράψουν με ακρίβεια, όλο το φάσμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι ψυχική ασθένεια είναι μία κατάσταση που εκδηλώνεται με ψυχική νόσο ή ψυχική κατάσταση η οποία εμφανίζεται ως διαταραχή στη συμπεριφορά, στη σκέψη, στην κρίση, ή στα συναισθήματα σε τέτοιο βαθμό, ώστε το άτομο να χρειάζεται φροντίδα, θεραπεία και αποκατάσταση. Επίσης, είναι η ψυχική ή συναισθηματική κατάσταση που έχει ουσιαστικές δυσμενείς επιδράσεις στην ικανότητα του ατόμου να λειτουργεί και δημιουργεί την ανάγκη για φροντίδα και θεραπεία.

Πέρα από την σωματική διάσταση, ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από το συναίσθημα, τη σκέψη και την εν γένει προσωπικότητά του. Αυτές οι τρεις ανθρώπινες διαστάσεις, παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλομορφία, με κάλυψη όλων των ενδιάμεσων καταστάσεων. Η ψυχική ασθένεια είναι μια έννοια που τυπικά υποδηλώνει την ύπαρξη μιας συναισθηματικής διαταραχής ή διαταραχής της σκέψης ή διαταραχής της προσωπικότητας, που επηρεάζει αρνητικά την ψυχικά ευεξία, την υγεία και την ασφάλεια του ατόμου. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί πως η έννοια της ψυχικής ασθένειας δεν είναι συνώνυμη με εκείνη της ψυχολογικής διαταραχής. Υπάρχει μία ασάφεια αναφορικά με το τι συνιστά «ψυχική κατάσταση» ή για το ποιες είναι οι «δυσμενείς επιδράσεις στην ικανότητα λειτουργίας του ατόμου». Το γεγονός αυτό επιτρέπει την ευελιξία σε ό,τι αφορά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε ατομικό επίπεδο, παράλληλα όμως διατηρεί και την πιθανότητα να επιδράσουν στη διαμόρφωση αυτών των αποφάσεων η υποκειμενική αντίληψη και η προκατάληψη.

Είναι προφανές ότι προκειμένου να αξιολογήσουμε και να καθορίσουμε την ψυχική ασθένεια, οφείλουμε να λάβουμε υπόψη και άλλα κριτήρια, όπως για παράδειγμα το στατιστικό κριτήριο ή το κριτήριο της μέσης συμπεριφοράς, όπου «μη υγιής» θεωρείται εκείνος που η συμπεριφορά του αποκλίνει από τη μέση συμπεριφορά των υπόλοιπων μελών μιας κοινότητας. Επίσης, το κριτήριο της υποκειμενικής δυσφορίας, σύμφωνα με το οποίο τα άτομα διαφοροποιούνται από την επίγνωση και έκφραση της δυσφορίας. Εκτός όμως από τα κριτήρια που προαναφέρθηκαν, υπάρχουν και ορισμένα άλλα, συμπληρωματικά, που θεωρούνται ατομικά χαρακτηριστικά του τρόπου ζωής του καθενός. Ως τέτοιο θα μπορούσε να αναφερθεί η ενεργητική προσαρμογή του ατόμου στο φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον, που θα του επιτρέψει να ικανοποιήσει τις βασικές του ανάγκες, δηλαδή τις βιολογικές, ψυχολογικές, οικονομικές, κοινωνικές ανάγκες. Επίσης, η επίγνωση της προσωπικής του ταυτότητας και του σκοπού της ζωής του, των αναγκών για διαπροσωπικές σχέσεις και του κοινωνικού και φυλετικού του ρόλου. Και το βασικότερο, η αντοχή στο στρες που του δημιουργεί το περιβάλλον του.

Οπωσδήποτε, η οικογένεια συνιστά ένα υποστηρικτικό σύστημα και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο αν το άτομο θα διαθέτει τα παραπάνω κριτήρια που θα συγκροτούν την ψυχική του υγεία. Η οικογένεια, ανεξάρτητα από τη δομή της, είναι ένα σύστημα που αποτελείται από μέλη που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, χαρακτηρίζεται από την οργάνωση της κοινής ζωής δύο ατόμων και καθορίζεται από τις μεταβολές του κοινωνικού και οικονομικού πλαισίου. Έχει ως κύρια λειτουργία της την βιολογική, ψυχολογική και πολιτιστική αναπαραγωγή. Τα άτομα που ζουν μαζί υπόκεινται σε καθημερινή συναισθηματική αλληλεπίδραση, γι’ αυτό και η ψυχική υγεία και η φυσιολογική συμπεριφορά του κάθε ατόμου εξαρτώνται από αυτόν τον θεσμό.

Βασικά χαρακτηριστικά της φυσιολογικής συμπεριφοράς του «ιδανικού» ατόμου είναι η οργάνωση και η συστηματικότητα, η αισιοδοξία, η περιέργεια, η ταυτότητα του ρόλου, η ανεξαρτησία, η συναγωνιστικότητα και η ικανότητα συνεργασίας με άλλους ανθρώπους. Επίσης, η ικανότητα σύναψης διαπροσωπικών σχέσεων, η ικανότητα λήψης αποφάσεων, η έκφραση και ο έλεγχος των συγκινήσεων, η αυτοεκτίμηση και η ασφάλεια. Οτιδήποτε ξεφεύγει κατά πολύ από τα παραπάνω κριτήρια, δημιουργεί την προϋπόθεση ανάπτυξης της έννοιας της ψυχικής ασθένειας. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως όποιος αντιμετωπίζει δυσκολίες στα παραπάνω είναι απαραίτητα ψυχικά ασθενής αν και συχνά και με μεγάλη ευκολία «κολλάμε» την ετικέττα και στιγματίζουμε τα άτομα που διαφοροποιούνται συμπεριφορικά από το μέσο όρο. Το στίγμα, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που σχετίζονται με τις ψυχικές ασθένειες αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα, τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς όσο και για τις οικογένειές τους.

Η έλλειψη γνώσεων και πληροφόρησης σχετικά με την ψυχική ασθένεια αλλά και και η φυσική ροπή του ανθρώπου στο να διατυπώνει προκατειλημμένες και στερεότυπες εκτιμήσεις, έρχονται να εξηγήσουν την δημιουργία και διαιώνιση του στίγματος. Συχνά ο άνθρωπος οδηγείται σε αυθαίρετες εκτιμήσεις της πραγματικότητας, ιδιαίτερα υπό το καθεστώς έντονου άγχους και φόβου. Μεταφορικά το στίγμα είναι ένας έντονα μειωτικός χαρακτηρισμός που αποδίδεται σε κάποιον και από τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να απαλλαχθεί. Είναι η κακή φήμη και η ηθική απαξία που συνοδεύει και βαρύνει οριστικά κάποιον. Στιγματίζω σημαίνει σημαδεύω, κατηγορώ, επικρίνω κάποιον με οξύτητα, του αποδίδω ένα βαρύ χαρακτηρισμό που έχει ως αποτέλεσμα την οριστική ηθική του μείωση ή εξόντωση. Έτσι, το άτομο χάνει την κοινωνική υπόσταση και υφίσταται διακρίσεις εξαιτίας της ψυχικής του ασθένειας. Το στίγμα είναι μια ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από κάποιον το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής, ενώ ταυτόχρονα τον αναγκάζει να προσπαθεί να κρύψει την αιτία που προκαλεί αυτήν την αντιμετώπιση. Δυστυχώς, οι ανθρώπινες κοινωνίες ό,τι φοβούνται το γελοιοποιούν και το περιθωριοποιούν, γιατί νιώθουν ότι αυτό απειλεί τη συνοχή τους. Αυτή η περιθωριοποίηση ενδυναμώνει μεν την αίσθηση ομοιογένειας της κοινωνίας αλλά δυσκολεύει εξαιρετικά την πρόληψη όσο και την αποκατάσταση αυτών που αντιμετωπίζουν ψυχολογικές δυσκολίες.

Η ψυχική ασθένεια δεν είναι κάτι χειροπιαστό. Και είναι αλήθεια πως ό,τι δεν γνωρίζουμε μας φοβίζει. Έτσι, αντί να ερευνήσουμε και να μάθουμε, δημιουργούμε μύθους που εξυπηρετούν καλύτερα την απομάκρυνσή μας από το πρόβλημα προκειμένου να νιώθουμε εμείς ασφαλείς. Και δυστυχώς αυτό δεν αφορά μόνο στον γενικό πληθυσμό αλλά και στους επαγγελματίες υγείας που έχουν την τάση εξαιτίας αυτών των μύθων να διατηρούν μια στερεότυπη εικόνα για όσους πάσχουν από ψυχικές ασθένειες. Πολλοί λοιπόν, πιστεύουν ότι τα άτομα με διαταραχές ψυχικής υγείας είναι επικίνδυνα και βίαια όμως οι έρευνες έχουν δείξει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων με ψυχική ασθένεια δεν χρησιμοποιεί βία και δεν είναι περισσότερο επικίνδυνα, αν συγκριθούν με τον υγιή πληθυσμό. Πιστεύεται ακόμα πως ο ψυχικά ασθενής είναι ανίατος και ανεύθυνος για τις πράξεις του, ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια δεν μπορούν να εργαστούν, ότι οι ψυχικές ασθένειες δεν είναι στην πραγματικότητα ασθένειες, όπως είναι ο διαβήτης ή τα καρδιακά νοσήματα. Η διατήρηση των μύθων γύρω από την ψυχική ασθένεια έχει αρνητικές επιπτώσεις στο άτομο και στην οικογένειά του και ενισχύει την κοινωνική απομόνωση δημιουργώντας μεγαλύτερες δυσκολίες στην διάγνωση και αντιμετώπιση των ψυχικών ασθενειών.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως η ψυχική ασθένεια δεν χρειάζεται να αντιμετωπίζεται με φόβο αλλά με κατανόηση, συμπαράσταση και ανθρωπιά. Το να κολλάμε μια ετικέττα σε κάποιον και να δημιουργούμε στερεότυπα και στρατόπεδα «υγιών» και «μη υγιών» ανθρώπων κάνοντας διακρίσεις, το μόνο που πετυχαίνουμε είναι να ενισχύουμε το πρόβλημα και να δυσχεραίνουμε ουσιαστικά την ατομική και κοινωνική μας ανάπτυξη. Αναγκάζουμε έμμεσα τα άτομα με ψυχική ασθένεια να μην ζητούν βοήθεια και να κρύβουν το πρόβλημά τους κάτω από το φόβο του στιγματισμού και της απομόνωσης. Είναι σημαντικό να επιλέγουμε τον δρόμο της ενημέρωσης για να ξεφύγουμε από τον εγκλωβισμό σε μύθους και προκαταλήψεις. Η ψυχική ασθένεια δεν προκαλείται από κακά πνεύματα, κατάρες και κακό μάτι. Η ψυχή νοσεί όπως και το σώμα, πονάει όπως η καρδιά και το στομάχι, χρειάζεται θεραπεία όπως το κρυολόγημα, το έλκος, ο διαβήτης. Ας μην εξισώνουμε τους ανθρώπους με την ασθένεια. Δεν είναι ο άνθρωπος η ασθένεια. Ας σταθούμε δίπλα σε εκείνους που πάσχουν ψυχικά με τον ίδιο τρόπο, το ίδιο ενδιαφέρον και την ίδια ζεστασιά που αντιμετωπίζουμε οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη δυσκολία!