Η μελέτη και οι θεωρίες γύρω από τα όνειρα ξεκίνησαν αιώνες πριν. Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης αναφέρουν τα όνειρα ως ενδείξεις της ψυχικής και της σωματικής κατάστασης του ατόμου.
Τα όνειρα αναδύονται από το ασυνείδητο και σύμφωνα με τον Φρόυντ, αποτελούν τον πλέον ξεκάθαρο δρόμο, τη βασιλική οδό, όπως είπε, προς αυτό. Γι’ αυτό και η ανάλυση ονείρων, είναι μια ψυχοθεραπευτική τεχνική που χρησιμοποιεί την ερμηνεία τους ως μέσο θεραπείας.
Τα όνειρα συνιστούν για την Ψυχολογία την πιο τυπική μορφή ψυχικής δραστηριότητος του ανθρώπου που κοιμάται. Ορίζονται ως σύνολο ή σειρά ασυνάρτητων παραστάσεων, ιδεών και συγκινήσεων, που παρουσιάζονται στο νου του ανθρώπου κατά τη διάρκεια του ύπνου. Την ώρα που αδρανεί η συνείδηση το άτομο βιώνει μια σειρά εικόνων, ήχων, ιδεών, συναισθημάτων και άλλων αισθήσεων, κυρίως κατά τη φάση REM ή μια αλληλουχία φανταστικών γεγονότων στα οποία, αυτός που ονειρεύεται, παρίσταται νεορά. Το περιεχόμενο των ονείρων είναι συχνά αδύνατο ή έστω απίθανο να συμβεί στην φυσική πραγματικότητα, και είναι πέρα από τον έλεγχο αυτού που το βιώνει. Η εξαίρεση σ' αυτό είναι γνωστή ως συνειδητό όνειρο, κατά το οποίο το άτομο συνειδητοποιεί ότι ονειρεύεται και συχνά είναι σε θέση να αλλάξει το ονειρικό του περιβάλλον και να ασκήσει έλεγχο σε διάφορες πτυχές του ονειρικού περιεχομένου. Το ονειρικό περιβάλλον είναι πολύ πιο ρεαλιστικό κατά τη διάρκεια του συνειδητού ονείρου και συχνά αντίστοιχου ρεαλισμού με τον φυσικό κόσμο κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης και οι αισθήσεις του ατόμου οξυμένες. Αποδεδειγμένα, ο ύπνος μας χωρίζεται σε 5 ολιγόλεπτες, επαναλαμβανόμενες φάσεις. Μια από αυτές, η φάση ταχέων οφθαλμικών κινήσεων ή REM κρύβει όλα τα μυστικά των ονείρων μας. Στη φάση REM ο εγκέφαλος «ταξινομεί» όλο το υλικό που είχε προσλάβει την προηγούμενη μέρα και πλάθει ανάλογα σενάρια.
Τα όνειρα εμφανίζονται όταν ανασταλεί η συνειδητή ενέργεια του ατόμου κατά τον ύπνο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η ενέργεια αυτή έχει παύσει εντελώς. Το όνειρο είναι μια κατάσταση που δεν επιδέχεται άμεσο και εύκολο χαρακτηρισμό ως ασυνείδητη ενέργεια. Μπορεί το γνωστικό, συναισθηματικό και βουλητικό μέρος της συνείδησης να μη λειτουργεί άμεσα και εμφανώς την ώρα του ύπνου. Όμως, στους διάφορους τύπους ονείρων έχουμε συνειδησιακή ενέργεια, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις εμπειρίες που αποκτήσαμε σε κατάσταση συνειδητής εγρήγορσης και δεν προέρχεται από αντιδράσεις σε εξωτερικά αίτια που μπορεί να συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του ύπνου. Τα περισσότερα όνειρα είναι εικονικά και στατικά, έχουν δηλαδή σαν βάση τους διάφορες εικόνες ή παραστάσεις. Δεν αποκλείονται όμως και περιπτώσεις ονείρων που συνοδεύονται από κινητικές αντιδράσεις του ατόμου, όπως γέλιο, παραμιλητό, αναπήδηση ή ακόμα και υπνοβασία. Στην περίπτωση της υπνοβασίας, το άτομο κάνει όλα τα συνηθισμένα όπως όταν είναι ξύπνιο, χωρίς, όταν ξυπνήσει, να μπορεί να θυμηθεί κάποια ενέργεια απ' αυτές που έπραξε κατά τη διάρκεια της υπνοβασίας.
Το περιεχόμενο των ονείρων διακρίνεται σε φανερό, δηλαδή εκείνο που θυμόμαστε όταν ξυπνήσουμε και σε αφανές, δηλαδή εκείνο στο οποίο πραγματικά οφείλουν την προέλευσή τους. Τα «περιεχόμενα» αυτά άλλοτε συμπίπτουν και άλλοτε όχι. Συμπίπτουν πολύ συχνά όταν η αίσθηση της πραγματικότητας και άλλες λειτουργίες του Εγώ δεν είναι αρκετά αναπτυγμένες. Για παράδειγμα, ένα παιδί που υποχρεώθηκε να στερηθεί ένα κομμάτι τούρτα μπορεί να ονειρευτεί τη νύχτα ότι την καταβροχθίζει ολόκληρη ή ένας ενήλικας που υφίσταται έντονες στερήσεις, να ονειρεύεται πως απολαμβάνει αυτό που στερείται. Γενικά όμως, το αφανές περιεχόμενο των ονείρων μπορεί να αποκαλυφθεί μόνο με ειδικές διαδικασίες, γιατί το φανερό περιεχόμενο αποτελείται κυρίως από σειρά συμβόλων. Εξαιτίας της λογοκριτικής λειτουργίας ή άλλων παραμορφώσεων που παράγονται από την ονειρική κατάσταση, τα σύμβολα αυτά, είναι πολύ απομακρυσμένα από το αφανές περιεχόμενο. Αν δηλαδή πιεζόμαστε από τους συναδέλφους στην δουλειά μας, μπορεί να ονειρευτούμε ότι έχουμε αηδιαστικά έντομα στο κρεβάτι μας. Τα σύμβολα αυτά , κατά τον Φρόυντ, μπορούν να έχουν αξία για ένα συγκεκριμένο άτομο ή σύμφωνα με τον Γιούνγκ ή τον Άντλερ, μπορούν να έχουν καθολική σημασία, σαν να αποτελούν έναν κώδικα που ισχύει για όλους τους ανθρώπους. Επιπλέον, ο Γιούνγκ μίλησε για την persona, την επίπλαστη πραγματικότητα, το σύστημα πολύπλοκων σχέσεων της ατομικής συνείδησης και της κοινωνίας. Πρόκειται για ένα είδος «μάσκας» που χρησιμοποιείται και για τον εντυπωσιασμό των άλλων και για την απόκρυψη της αληθινής μας φύσης. Μίλησε ακόμα για τη Σκιά , τη σκοτεινή πλευρά του εαυτού μας και υποστήριξε πως όσοι νοιαζόμαστε ή εξαρτόμαστε υπερβολικά για τη γνώμη των άλλων, βλέπουμε στα όνειρα μας τον κρυμμένο μας εαυτό.
Γιατί όμως έρχονται τα όνειρα; Τι θέλουν να μας αποκαλύψουν; Η ψυχαναλυτική έρευνα αποδίδει αποκλειστικά τις αιτίες των ονείρων σε ψυχοσωματικές κινήσεις, ενέργειες, αντιδράσεις, εμπειρίες ή εντυπώσεις απωθημένες, που προκαλούνται από ενδογενή ή εξωγενή ερεθίσματα. Υπάρχουν πολλά σχετικά παραδείγματα από την εξέταση των ονείρων που μελέτησαν οι αναλυτές και που αναφέρονται είτε σε μεμονωμένα άτομα είτε σε ομάδες ανθρώπων. Έχει παρατηρηθεί, για παράδειγμα πως ο άνθρωπος που εύκολα αναπνέει στον ύπνο του, βλέπει στα όνειρά του ότι πετάει στα ύψη. Ενώ αντίθετα εκείνος που δύσκολα αναπνέει, αισθάνεται σαν ένα βάρος να τον πιέζει, άλλοτε να τον κυνηγούν και να μην μπορεί να ξεφύγει και άλλοτε ότι τον σφίγγουν στο λαιμό να τον πνίξουν. Τέτοια όνειρα συνδέονται με ερεθίσματα σωματικής προέλευσης, όπως. πόνο, δυσγορία, κρύο, κορεσμό, πείνα, κλπ., και είναι οργανικά όνειρα. Άλλα πάλι όνειρα προκαλούνται από βιώματα, εικόνες, εντυπώσεις, παραστάσεις, εμπειρίες, μη ικανοποιημένες επιθυμίες της καθημερινής ζωής του ατόμου ή ακόμη και του παρελθόντος του ή της παιδικής ηλικίας. Τα βιώματα είτε απασχολούν έντονα το συνειδησιακό χώρο του ανθρώπου, είτε δεν έτυχαν της απαραίτητης συνειδητής επεξεργασίας. Για το λόγο αυτό απωθήθηκαν στο ασυνείδητο όμως εύκολα αναδύονται με τα όνειρα και αναπλάθονται σε νέες μορφές, που τις περισσότερες φορές παρουσιάζονται συγκεχυμένες. Αυτά είναι τα ψυχικά όνειρα που αγγίζουν πολύ βαθύτερα κομμάτια του εαυτού μας.
Συχνά, τα όνειρά μας γίνονται βασανιστικά, μας τρομοκρατούν και ξυπνάμε με αισθήματα άγχους, φόβου, πανικού. Πρόκειται για τους εφιάλτες που αποτελούν μια αρκετά κοινή μορφή ονείρου. Βλέπουμε κάποιον να μας καταδιώκει ή να μας επιτίθεται, πέφτουμε στο κενό, χάνουμε την ισορροπία μας, νιώθουμε το αυτοκίνητο να βγαίνει από το δρόμο. Άλλες φορές φτάνουμε αργά ή απροετοίμαστοι στις εξετάσεις, παγιδευόμαστε κάπου και δεν μπορούμε να φωνάξουμε, να κινηθούμε ή να καλέσουμε βοήθεια. Άλλοτε βρισκόμαστε ολόγυμνοι μπροστά σε άλλους και είμαστε οι μοναδικοί που νιώθουμε ντροπή. Για κάποιους οι καταστάσεις όπου εκτυλίσσεται ο εφιάλτης είναι πάντα οι ίδιες, ενώ για άλλους αλλάζει από καιρό σε καιρό το σκηνικό αλλά η αγωνία παραμένει. Σε όλους μας έχει συμβεί τουλάχιστον μία φορά να ξυπνήσουμε στη μέση της νύχτας εξαιτίας ενός άσχημου ονείρου. Σε κάποιους όμως συμβαίνει πιο συχνά. Οι ομάδες «υψηλού κινδύνου» είναι άτομα που έχουν τραυματιστεί πρόσφατα, όσοι υποβλήθηκαν σε χειρουργική επέμβαση και οι έγκυες γυναίκες.
Τα όνειρα μας επισκέπτονται τις νύχτες, και άλλοτε μας ξαφνιάζουν άλλοτε μας τρομάζουν και άλλες φορές μας συναρπάζουν. Είναι οι φύλακες του ύπνου, όπως είπε ο Φρόυντ, αποτελούν το συχτατικό της ψυχικής μας ζωής και είναι δείκτης του «πλούτου» του ψυχισμού μας. Μας επισκέπτονται για να μας καθησυχάσουν, να μας πληροφορήσουν και να μας προειδοποιήσουν συχνά. Μας μιλάνε για τις ανάγκες μας, για ζητήματα που δεν έχουμε επιλύσει και για τραύματα που απωθήσαμε γιατί δεν αντέχαμε ίσως να τα βιώνουμε. Τα όνειρα, είναι η μέσα μας φωνή, που την αγνοούμε σχεδόν πάντα στο συνειδητό επίπεδο και μην έχοντας άλλο τρόπο, καταφέρνει να φτιάξει ένα όνειρο για να μας πει αυτά που θέλει. Ακόμα κι από τους εφιάλτες μας δεν έχουμε κάτι να φοβηθούμε. Είναι καλό να παρατηρούμε τα στοιχεία που εμφανίζονται σε αυτούς και να ερμηνεύουμε τα σύμβολα των ονείρων μας σύμφωνα με το τι σημαίνουν για μας. Τα όνειρα είναι η ψυχική προστασία μας και ο καλύτερος «συνεργάτης» του εαυτού μας για να κατανοήσουμε, να διορθώσουμε, να φροντίσουμε, να γαληνέψουμε! Είναι ο κινητήριος μοχλός που όχι μόνον μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε καλύτερα τον εαυτό μας, αλλά και μας παρέχει τη δύναμη που μας λείπει ώστε να ξεφύγουμε από τα προσωπικά μας αδιέξοδα. Μας ξαλαφρώνουν από τις ανασφάλειές μας κι αν δεν υπήρχαν τα όνειρα, μόνο αυτές θα έκαναν «κουμάντο» στα θέλω και στις πράξεις μας. Ας τα παρατηρήσουμε λοιπόν, γιατί μπορεί να μην γνωρίζουμε γι’ αυτά όλα όσα θα θέλαμε αλλά η σύνδεσή τους με την πραγματικότητα, μας βοηθά να «πλουτίσουμε» ακόμα περισσότερο την ζωή μας!